BORSA İŞLEMLERİ
Abdullah HİÇDÖNMEZ
Borsa Nedir?
Sermaye Borsaları (Security Exchanges), değerli evrakların (menkul kıymetlerin) ticaretinin yapıldığı kurumsal piyasalardır. Bir piyasadır, çünkü menkul kıymetlerin ticaretinin yapıldığı yerlerdir. Kurumsaldır, çünkü kendine özgü kuralları ve standartları vardır.
Borsalar, sadece hisse senetleri için değil, başka tür emtiaların (ticari malların) ve enstrümanların da ticaretinin yapıldığı yerlerdir. Örneğin bono ve tahviller genellikle menkul kıymetler borsalarının içerisinde ticareti yapılageldiği halde, döviz ticareti için döviz borsaları (forex, foreign exchange) veya mal ticareti için emtia borsaları (commodity exchange) vardır. Örneğin, pamuk fiyatlarının belirlendiği ve ticaretinin yapıldığı pamuk borsaları vardır.
Günümüzde Türkiyedeki borsa işlemlerinden maksat anonim şirketlerin hisse senetlerinin satılıp alınması olarak bilinir.Bizim araştırmalarımızda bunun üzerine olacaktır.
Hisse Senedi Nedir?
Hisse senedini , Anonim ortaklıklarının sermayesinin belli bir kısmını paylaşım amacıyla çeşitli yasa ve şartlara uygunluğu onaylanmış ve bu doğrultuda düzenlenmiş kıymetli evraklar olarak tanımlayabiliriz. Bu noktada anonim şirketle sermaye ortaklığına giren hisse senedi sahiplerinin çeşitli hakları bulunmaktadır. Bunları belirli kurallarla satım yapabilme , şirket faaliyetlerini takip hakkı , şirket varlıklarının belli bir kısmının zorunlu satışıyla elde edilen değerin elde bulunan hisse payına düşen değerinden yararlanma hakkı , şirket yönetimine katılma hakkı, oy kullanma hakkı, kar payı hakkı vb. sayabiliriz.
İki çeşit hisse senedi vardır. Birincisi gelişmiş ülkelerde yaygın olarak kullanılan ve ülkemizde kullanım izni olmayan , adi hisse senedi ile tahvil karışımı bir özellikte olan İmtiyazlı Senet(Preferred Stock) dir.Bir diğeri ise ülkemizde kullanılan bilinen Adi Senet (Common Stock) türüdür. Borsada 1000 adet hisse senedi 1 lota karşılık gelmektedir. Örnekle açıklamak gerekirse ; Fiyatının 3200 TL. olduğu bir hisse senedi düşünelim. Yani 1 adet hisse 3200 TL. olsun. 1 lot hisse senedi almak isteyen yatırımcının bu hisse senedinden satın alması için ödemesi gereken miktar 3200000 TL. dir. Hisse senedi adedinin karmaşıklığını önleme açısından bu lot sistemi kullanılmaktadır.
Bir şirket kendi hisse senedinin değerini sermaye piyasa kuruluna onaylatmak zorundadır. Böylece değerinin çok üst veya altında hisse enedinin piyasaya sürülmesine engel olunmuş olunur.Eğer bir usulsüzlük tespit edilirse SPK bu şirketin borsada işlem yapmasını askıya alır.Böyle bir denetleme mekanizmasının oluşturulmasının mesalihi şeriyyeye uygun olduğu açıktır.
Her hisse senedinin kiymeti diğerine nisbetle eşit olup böylece hissedarlar arasında sahip olunan haklar bakımından eşitlik sağlanmış olur.Mesela her bir hisseye düşen kar miktarı eşit olup farklılık hisse kıymetinde değil, hisse çokluğundadır.Çok hissesi olan çok,az hissesi olan daha az kar eder.Hisse oranında kardan pay almanında mekasıdı şeriyyeye uygun olduğu açıktır.
Bu şirketlerin anonim şirket olma zorunluluklarından dolayı her hissedar sermaye katılımları oranında zarara ortak olurlar.Bu durum günümüzdeki şirketleri fasit şirkete dönüştürdüğü için bu tür oluşturulan şirketlerin gayri meşru ve dolayısıyla bunların hisselerini almanında gayri meşru olduğu anlamına gelir.İMKB den hisse senedi alan yatırımcının hisse değeri deve de kulak olduğu için bu şirketlere rütüş yapıp İslama uygun hale getirebilme imkanı da yoktur. Günümüzde kurulan şirketlerden kollektif şirketler dışındakilerin bu sebepten dolayı üzerinde rütuş yapmadan oluşturulmaları durumunda İslama uygun bulunmamaktadırlar.
Hisse senetleri tecezziyi kabul etmediği için hissedarın ölmesi durumunda senet muşa (yaygın) olarak varislerin malı olur ve şirket işlerini idare için varisler bir mümessil tayin ederler. Malumdur ki bunda da İslama aykırı bir taraf yoktur.
Şirket hisse senetlerinin piyasada tedavül edebilme özellikleri vardır. Şöyle ki; senedi piyasaya sürenler daha sonradan bu senetleri kıymetsiz kılamazlar. Zaten bu işlem kendilerine de zarar verir.Burada da İslama aykırı bir durum bulunmamakta bilakis ticari mal statüsünde olup zekata tabi mallardan sayılır.
Hissedarlardan isteyen elindeki senedi dilediği kişiye bedel karşılığı veya meccanen devredebilir. Senetler hamiline olduğu için başka bir işleme gerek yoktur. Bu durum İslami kurallara uymadığı kanaatindeyim. Çünkü cebri bir ortaklık durumu meydana geliyor. Ancak bu sıkıntı hissedarlar arasında ki ilişkinin şirketi akit ilişkisi olması durumunda olur. Yok eğer şirketi mülk olursa bir sıkıntı olmayacağı kanaatindeyim. Çünkü mülk şirketlerinin cebri oluştuğu suretler vardır. Varisler arasındaki ortaklıklar gibi. Burada kurulmuş bir şirketin hissesi alındığı için şirketi mülke daha yakındır.
Hisse senetleri borsada işlem yapmasına izin verilen bir şirketin dışarıdan katılanlara ait hisse miktarlarını gösteren evraklardır. Satın alınan mal hakkında hissesi dışında bir bilgi vermez.Bu durumda meçhul bir şeyin satışı yapıldığı için fasit olması gerekir. Bunun yanısıra çeşitli oyunlar oynandığı ve bu sebeple birçok insanın mağdur olduğu da malumdur. Bu durumda helal malların üretim, satım vs. işlerle uğraşan şirketlerin hissse senetlerinin bile alınıp satılması uygun olmayacağı kanaatındayım.
Allah en doğruyu bilendir.
